Streszczenie

Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem, żyjący na przełomie XII i XIII w. biskup krakowski i autor Kroniki Polaków (Chronica Polonorum), odegrał niezaprzeczalną rolę w rozwoju polskiej kultury. Zwykło się określać go głównie jako kronikarza. Każdy jednak, kto chociażby pobieżnie zaznajomił się z jego dziełem, dobrze wie, że nie mieści się on w tej kategorii. Kadłubek był bowiem nie tylko wytrawnym pisarzem, wyrafinowanym stylistą, wcale nie domorosłym moralistą, nieźle przyuczonym filozofem i błyskotliwym znawcą prawa rzymskiego, ale także dobrze zorientowanym we właściwych dla jego czasu trendach prawa międzynarodowego, kształtowanego przez wczesnych kanonistów i wczesnych legistów. Każdy też, kto zadał sobie trud przebrnięcia przez rafy ułomności przekazów dotyczących jego życia i działania, postrzega w jego osobie zaangażowanego politycznie męża stanu, książęcego kanclerza i dostojnika kościelnego, biskupa na najważniejszym po metropolii gnieźnieńskiej biskupstwie, duszpasterza i nauczyciela, protagonistę tego, co w języku papieża Innocentego III nazywało się libertas Ecclesiae, męża świątobliwego, który zakończył życie w zaciszu klasztornym, zapewne in odore sanctitatis.

Autor niniejszego artykułu, mając na uwadze, że tak bogatej i wielowymiarowej postaci mistrza Wincentego nie można przykroić do jakiejś jednej kategorii historycznej i precyzyjnie skategoryzować jego znaczenia dla kultury polskiej, skoncentrował się na dwóch zagadnieniach. Pierwsze z nich dotyczy kultury duchowej i sprowadza się do umiejscowienia mistrza Wincentego w wielkim przebudzeniu intelektualnym Europy, które w literaturze przedmiotu jest określane mianem „renesansu XII w.”. Drugie z kolei odnosi się do kultury społecznej, a mianowicie oceny roli, jaką mistrz Wincenty odegrał w procesie emancypacji i zarazem demokratyzacji polskiego Kościoła poprzez przyjęcie i utrwalenie zasady kanonicznej elekcji biskupów.
Rozpatrując czynniki, które generowały owo odrodzenie XII w., Autor wskazał nie tylko na wpływ myśli arabskiej na rozwój w Europie Zachodniej wiedzy medycznej, przyrodniczej, geograficznej i filozofii arystotelesowskiej (awerroizm), ale także na rolę szkoły w Chartres, przywołując znane słowa jednego z jej największych mistrzów, Bernarda z Chartres, który wyraził następującą opinię o całym swoim pokoleniu intelektualistów: „Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na barki olbrzymów. W ten sposób widzimy więcej i dalej niż oni, ale nie dlatego, żeby wzrok nasz był bystrzejszy lub wzrost wyższy, ale dlatego, że oni dźwigają nas w górę i podnoszą o całą swoją gigantyczną wysokość”. Następnie omówił rolę ośrodków paryskiego i bolońskiego, w którym, w latach 1139–1150, profesor prawa i teologii Gracjan utworzył kolekcję kanonów, która jako tzw. Dekret Gracjana stała się zaczynem prawa kanonicznego. Przedstawiona przez Autora intelektualna panorama ówczesnej Europy posłużyła jako wprowadzenie do rozważań nad formacją intelektualną mistrza Wincentego, który, jak przyjmuje się w literaturze przedmiotu, odbył studia w jednym z tych ośrodków. Bardzo prawdopodobne są jego studia w Bolonii, nie tylko ze względu na wskazywaną od dawna możliwość zetknięcia się tamże z Anglikiem Gerwazym z Tilbury, który w swoim dziełku Otia imperialia użył tych samych, co Wincenty, określeń Wandalus na Wisłę i Wandali na Polaków, ale także ze względu na ewidentną znajomość przez Wincentego prawa rzymskiego, głównie kodyfikacji justyniańskiej oraz kodeksu teodozjańskiego i Epitome Juliana. Rozpatrzył również przesłanki, jakie wiążą mistrza Wincentego ze szkołą w Chartres, czołowym ośrodkiem odrodzenia XII w. Nie opowiadając się za jedną lub drugą teorią, Autor wskazał, że Wincenty jest mocnym, jakkolwiek nie jedynym, ogniwem w niezwykle ważnym przełomie intelektualnym Europy w XII w., ogniwem dotyczącym Polski.
W drugiej części swoich wywodów zajął się rolą mistrza Wincentego, pierwszego polskiego biskupa wybranego na drodze elekcji kanonicznej, w procesie reformy polskiego Kościoła w myśl zasad wypracowanych przez papieża Innocentego III, który posługiwał się w zakresie relacji Kościół — państwo hasłem „wolności kościelnej” (libertas ecclesiastica). Jego program sprowadzał się do wymogu zaprowadzenia kanonicznych wyborów biskupów w miejsce powszechnie praktykowanych nominacji książęcych, immunitetu ekonomicznego i sądowego dla dóbr kościelnych,  wewnątrzkościelnego sądownictwa dla osób duchownych (privilegium fori) i zniesienia tzw. ius spolii, czyli prawa książąt do zagarniania ruchomości po zmarłych biskupach. W sferze wewnątrzkościelnej program ten zmierzał natomiast do wprowadzenia celibatu osób duchownych, podniesienia dyscypliny kościelnej i wzrostu roli ciał kolegialnych. Protagonistą tych reform był w Polsce arcybiskup Henryk Kietlicz (1199–1219), który rządził Kościołem polskim niemal dokładnie w latach pontyfikatu Innocentego III (1198–1216).
Według Autora niniejszego szkicu rola historyczna mistrza Wincentego w Polsce polega na tym, że przyswoiwszy sobie w czasie studiów w zachodniej Europie te wartości intelektualne, jakie niosło z sobą odrodzenie XII w., efektywnie i na trwałe w Polsce je zaszczepiał. Jako bezspornie najwybitniejszy intelektualista polski swego czasu, o rodzimym pochodzeniu, odegrał on równocześnie dużą rolę w wyprowadzeniu Kościoła polskiego z więzi rodowych i z zależności od państwa, a zarazem czynnie uczestniczył w pewnej jego demokratyzacji.

JERZY WYROZUMSKI (Kraków)